قنات، سیستمی متشکل از چندین تونل و چاه متصل به هم است که به منظور دسترسی به منابع آب زیرزمینی جهت تامین آب آشامیدنی و کشاورزی در مناطق گرم و خشک مورد استفاده قرار می‌گیرد.در حقیقت قنات یک سازه آبی سنتی، معمولاً شامل یک مادرچاه و تعدادی میله چاه، مجرای زیرزمینی با شیب معین و مظهر یا همان محل خروج آب است.

قنات از پیچیده ترین ابداعات بشر به منظور انتقال منابع آب زیرزمینی از ارتفاعات به زمین های قابل کشت است. در این قناوری، با حفر مجموعه ای پیاپی از چاه های عمودی و یک یا چند کوره زیرزمینی که در محلی پایین تر از شیب سطح زمین واقع شده است، آب موجود در لایه های مناطق مرتفع کوهستانی، به سطح زمین آورده می شود. در زبان فارسی به قنات، کاریز گفته می شود و امروزه نیز در برخی نقاط ایران بالاخص در نواحی خشک از واژه “کاریز” به جای قنات استفاده می شود..

امروزه حدود 40  درصد سیستم آبیاری کشور مربوط به قناتها است که هر ساله بدلیل خشکسالی و کاهش نزولات جوی کاهش می یابد. هم اکنون قنات ها در ژآپن، چین، آسیای مرکزی و کشورهای عربی وجود دارند. به طور کلی می توان گفت قنات ها در کشورهای خشک و نیمه خشک کاربرد فراوانی دارند که تاثیر زیادی در مصرف مناسب آب در تمام حوزه ها دارند.

به کار گرفتن قنات یا کاریز جهت استفاده از منابع آب زیرزمینی را می توان به بیش از 3000 سال پیش نسبت داد. طبق یافته های باستان شناسی، در مناطق کویری ایران، تمدنی کاملاً متمایز توسعه سافت که می توان آن را تمدن قناتی نامگذاری کرد و دارای مشخصات منحصر به فرد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، معماریو سیاسی است که به واسطه آنها از نقاط دیگر متمایز می گردد. طبق آمار ارائه شده در سال 1389 تعداد قنات های فعال 36300 رشته بوده و مجموع طول کوره های قنات 217800 کیلومتر و مجموع طول میله های قنات 158268 کیلومتر تخمین زده شده است. قنات زارچ با قدمت 2000 تا 3000 سال و با 71 کیلومتر طول به عنوان یکی از بلندترین قنات های ایران شناخته می شود. عمیق ترین مادر چاه رشته اصلی قنات 217 متر و عمق مادر چاه رشته انشعابی دولاب نو حدود 300 متر می باشد.

بسیاری از قنات ها در معرض خشک شدن و آلودگی هستند و متاسفانه به دلایلی چون: بی توجهی و عدم نظارت و مدیریت مناسب در زمینه قنات، ضعف غلمی و آموزش، خشکسالی، عوامل مخرب انسانی، احداث چاه های عمیق، احداث برنامه های عمرانی از قبیل احداث شهرک ها، فرودگاه ها و غیره بدون توجه به وجود قنات ها در نتیجه عدم حفاظت حریم آن ها هنگام اجرای طرح های عمرانی، باعث خشک شدن یا مرگ تدریجی قنات ها گردیده است.

یکی از دلایل خالی شدن روستاها و نابودی آن ها، از بین رفتن قنات در آن ها است که در آن قنات به عنوات تنها منبع تامین آب بوده است. بدین جهت باید در حفظ قنات و لایروبی و تعمیر آن همواره تمهیدات لازم به عمل آورد. در غیر این صورت، کشاورزی و حیات آنها با خطر مواجه می شود. به بیانی دیگر قنات جزئی از زندگی و هویت اهالی به شمار می رود.

قنات سازی یکی از درخشان ترین فنون، و یک اختراع بسیار مدبرانه ی ایرانی است ساختمان قنات در اصل شامل: حفره افقی یا گالری یا کوره ی زیرزمینی است که توسط حفرات عمودی یا چاه یا کیله چاه با سطح زمین ارتباط برقرار می کند.

آغاز قنات، همان دهانه قنات است که مظهر قنات نامیده می شود. مظهر قنات جایی است که آب از دل قنات بیرون می آید و ظاهر می شود و می تواند برای آبیاری و دیگر مصارف مورد استفاده قرار بگیرد. قسمت انتهایی قنات، پیشکار قنات نامیده می شود که در آخرین قسمت آن، مادر چاه قنات قرار گرفته است. قسمت هایی از قنات که با حفر آنها هنوز آب بیرون نمی آید، “خشکه کار” و قسمتی که آبدار است ( قسمت انتهایی) قسمت “آبده قنات” نامیده می شود.

اجزاء قنات کدامند؟

قنات تشکیل شده از یک دهانه یا هرنج که روباز است و یک مجرای تونل مانند زیرزمینی و چندین چاه عمودی که مجرا یا کوره زیرزمینی را در فواصل مشخص با سطح زمین مرتبط می سازد. چاه ها، که به آنها در موقع حفر، میله هم گفته می شود، علاوه بر مجاری انتقال موارد حفاری شده به خارج، عمل تهویه کانال زیرزمین را نیز انجام می دهد و راه ارتباطی برای لایروبی، تعمیر و بازدید از داخل قنات نیز به شمار می رود.

اجزاء اصلی سازنده قنات عبارت اند از :

مادر چاه: نخصتین و عمیق ترین چاه از مجموع میله چاه های یک قنات است که به سفره های  آب زیرزمینی برخورد می کند.

میله چاه ها: به زنجیره ای از چاه های عمودی واقع در حد فاصل مادر چاه و مظهر قنات گفته می شود.

کوره: مجرایی زیرزمینی از مظهر تا مادرچاه است که از زیر زمین میله چاه ها را به یکدیگر متصل می کند. به این محرا راهرو  و گالری نیز گفته می شود.

شیب کوره: با توجه به وضعیت پست و بلند محل و عمق ایستابی، چنان محاسبه می شود که آب در طول مجرا، از شیب، سرعت کافی و در واقع دبی مورد نظر، برخوردار باشد. وظیفه کوره، آب گیری از آبخوان و انتقال آب به سطح زمین است.

مظهر: در پایین ترین بخش از شیب زمین واقع شده است و در این محل، آب از مجرای زیرزمینی قنات بر سطح زمین ظاهر می شود که باید در دسترس باشد و آب به آرامی در آن جریان یابد.

هرنج: مجرای روبازی است که آب را از مظهر قنات تا محل تقسیم آب، برای آبیاری زمین های کشاورزی هدایت می کند.

عملکرد قنات چگونه است؟

سیستم آبرسانی قنات بسیار جالب است و به این صورت است که کانال اصلی انتقال آب که در تصویر به صورت افقی نشان داده شده است، به گونه ای حفر می شود که وارد سفره آب زیرزمینی می شود و به این صورت جریان آب زیرزمین از طریق آن کانال که به آن گالری گفته می شود، به سطح زمین منتقل می شود. برای حفر این کانال در گذشته از یکسری چاه های ممتد و پشت سر هم استفاده می کردند و مصالح حاصل از حفر کانال از طریق آن چاه ها که به آن میله های قتات گفته می شود، به بیرون منتقل می شده است.

قنات ها چند دسته اند؟

قنات ها را از جهات مختلف از این دسته بندی کرده اند: 1. موقعیت ( دشتی، کوهستانی، سنگلاخی و …)  2.وضعیت سازه ای ( ساده، دو طبقه، منشعب از رودخانه) 3. آبدهی ( دائم و هوابین)  4. مالکیت ( عمده مالک، خرده مالک و وقفی)  سازه بیشتر قنات های ایران ساده و یک طبقه اند.

مراجع:

گلفام شریفی، مقاله قنات، عضو هیئت علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی

فاطمه شیرزادی، عباس خاشعی، ” نگرشی بر اصطلاحات مدیریتی – ساختاری قنات” ، مجله آبخوان و قنات، 1401